Türk Dünyasının Gönül Elçisi Dr. Seyfullah Türksoy, Karapapak Türklerinin Tarihî Teşkilatlanmaları ve Borçalı Cumhuriyeti hakkında bir yazı kaleme aldı. Karapapak (Qarapapaq) Türkleri, tarih boyunca Kafkasya ve Doğu Anadolu’nun stratejik bölgelerinde yaşamış, askerî yetenekleriyle tanınmış ve farklı dönemlerde siyasî teşkilatlanmalar kurmuş bir topluluk olarak öne çıkıyor. Tarihçiler, Karapapakların hem Osmanlı hem de Safevî hâkimiyetleri altında hem kimliklerini korumaya çalıştıklarını hem de güçlü devletlerle uyumlu bir siyaset izlediklerini vurguluyor.
Tarihî teşkilatlanmalar
Karapapaklar, Qazax, Borçalı, Ağbaba, Ahıska ve Kars-Çıldır hattında yerleşmiş, kültürel kimlikleri ve askerî örgütlenmeleriyle bölgenin kaderini etkilemişlerdir. Osmanlı-Safevî mücadelelerinin yoğun yaşandığı bu coğrafyada, Karapapakların siyasi yapılanmaları yalnızca aşiret düzeyinde kalmamış; sultanlık, beylik ve hanlık gibi idarî birimler haline gelmiştir.
Qazax Sultanlığı (1605–1801)
1605 yılında Safevî hükümdarı I. Şah Abbas tarafından kurulan Qazax Sultanlığı, Karabağ Beyliği’ne bağlı bir sancak olarak başlayıp yarı-bağımsız bir sultanlık statüsü kazanmıştır. Osmanlı–Safevî savaşlarında önce Safevî hâkimiyetini kabul eden sultanlık, III. Ahmed döneminde Osmanlı fermanıyla Mirali Bey’in Kazak sultanı olarak atanmasıyla Osmanlı’ya yaklaşmıştır. 1801’de ise Rusya tarafından ilhak edilmiştir.
Borçalı Sultanlığı (1604–1765)
XV. yüzyıl sonlarında Akkoyunlu temeli üzerinde kurulan Borçalı Sultanlığı, günümüz Gürcistan’ının Kvemo Kartli ve Ermenistan’ın Lori bölgelerini kapsamaktaydı. Osmanlı hâkimiyeti döneminde Karapapaklar, Osmanlı ordusuna binlerce süvari sağladı ve bu katkılar Osmanlı arşivlerine kayıt edildi. Sultanlık 1765’te Kartli-Kakheti Kralı II. Irakli tarafından lağvedilmiş, XIX. yüzyılda ise Rus hâkimiyetine geçmiştir.
Osmanlı ile ilişkiler
Karapapaklar, Osmanlı’nın Kafkasya politikasında sınır boylarını koruyan önemli bir güç olarak görev aldı. Çıldır ve Kars eyaletlerinin güvenliği için Osmanlı ordusuna lojistik destek, atlı birlik ve sınır güvenliği sağladılar. Karapapak beylerine verilen “sultan” unvanı, bu askerî ve idarî entegrasyonun bir göstergesiydi.
Borçalı Karapapak Türk Cumhuriyeti (1918–1920)
I. Dünya Savaşı sonrası Osmanlı ordusunun Kafkasya’dan çekilmesiyle bölgede otorite boşluğu oluştu. Gürcü ve Ermeni devletlerinin baskısına karşı Karapapaklar, Borçalı Karapapak Türk Cumhuriyetini ilan etti.
Sınırları: Doğuda Qazax ve Ağstafa, batıda Lori ve Ahıska hattı, kuzeyde Tiflis çevresi, güneyde Kars-Ardahan.
Başlıca şehirler: Marneuli, Bolnisi, Dmanisi, Gardabani.
Lider: Eminağa Acalov, etrafında beyler, aydınlar ve din adamlarından oluşan “Şura Meclisi”.
Askerî güç: Karapapak süvarileri.
Cumhuriyetin amaçları arasında Borçalı Türklerinin varlığını korumak, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ile birleşmek ve Türk dünyasına bağlanmak yer alıyordu. Ancak Gürcüler ve Ermeniler tarafından tanınmayan cumhuriyet, 1920’de Kızıl Ordu’nun Güney Kafkasya’yı işgaliyle son buldu.
Kısa ömürlü olmasına rağmen Borçalı Karapapak Cumhuriyeti, Karapapakların modern çağda bağımsızlık iradesini ortaya koyan ilk siyasal girişimi olarak tarihe geçti.